Friday 22 June 2012

सडबरी सायन्स सेंटर भेट - भाग १

नाकतोडा
सडबरी सायन्स सेंटर हे कॅनडातील (उत्तर अमेरिकेतील) विशेष अशा नैसर्गिक घटना, प्राणी, पक्षी तसेच हवामान यांची शैक्षणिक दृष्ट्या शास्त्रीय माहीती देणारे केंद्र आहे.  या सायन्स सेंटर मधे प्लॅनेटोरीयम, ४डी फिल्म (वाईल्ड फायर्स), बॉडी शो (मानवी शरीरातील विविध अवयवांचे प्रदर्शन व माहीती), टोरनॅडो चक्रीवादळाचा माहीतीपट, फुलपाखरांचा विभाग, विविध नाकतोडे-झुरळं यांचा विभाग, कॅनडातील विविध प्राणी-पक्षी यांचं संग्रहालय, लहान मुलांसाठी दैनंदिन घटनांमागील शास्त्र उलगडून दाखवणारे वैज्ञानीक प्रयोग आणि मोठ्या तळ्याच्या काठावर असलेला बीच अशी बीच आकर्षणे आहेत. पहिल्या भागात सडबरी सायन्स सेंटर मधील प्राणी-पक्षी विभाग, कीटक अणि पुलपाखरांचा विभाग यांची माहीती लिहीते आहे.

रॅटल स्नेक
सडबरी सायन्स सेंटर मधे जे प्राणी ठेवलेले आहेत त्यांना कोणत्या ना कोणत्या नैसर्गिक संकटातून वाचवलेलं आहे किंवा जे प्राणी अनाथ झाले/होते अशांना वाचवलेलं आहे आणि त्यांची अतिशय छान काळजी घेतली जाते. तिथे फिरत असताना एका काचेच्या भागात आम्हाला विशिष्ट रंगाचा एक बेडूक एका झुडुपाच्या फांदीवर जाऊन बसलेला दिसला आणि तसाच अजुन एक बेडूक खालच्या बाजूला पाठीवर पडलेला दिसला. पाठीवर पडलेल्या बेडकाचे चारही पाय आणि पोट विशिष्ट पद्धतीने हलत होते. आम्हाला शंका आली की त्या बेडकाला काहीतरी झालंय म्हणून आम्ही तिथल्या व्हॉलेंटीअरला बोलावलं. ती ताबडतोब आली आणि अतिशय प्रेमाने तिने त्या बेडकाला सरळ केलं. ती म्हणाली की ही बेडकी खूप म्हातारी झाली आहे आणि मधून मधून ती अशी झाडावरून खाली पडत असते. मग आमची वाट बघते तिला सरळ करण्यासाठी. आमचं लक्षं वेधून घेण्यासाठी मग ती अशी हातपाय हलवत असते. मला एकूणच ते सगळं फारच गोंडस वाटलं. बेडकासारख्या प्राण्याची इतकी छान काळजी घेण्यासाठी त्याप्राण्याबद्धल प्रेम असणं अत्यंत आवश्यक आहे. एका मोठ्या नाकतोड्याची माहीती दे्ताना देखील हेच प्रेम आम्हाला पहायला मिळालं.  विविध प्रकारची मोठमोठाली झुरळं देखिल पहायला मिळाली.
रोझी स्कंक
 रॅटल स्नेक हा विशिष्ट प्रकारचा (शेपटीच्या सहाय्याने आवाज करणारा) विषारी साप उत्तर अमेरिकेत सापडतो. त्याच्या अंगावर लालसर करडे असे पट्टे असतात. आपल्याकडे हा साप आढळत नाही.  या प्राण्यांना-पक्षांना-कीटकांना त्यांच्या नैसर्गिक वातावरणाशी साधर्म्य असलेलं वातावरण, तापमान उपलब्ध करून दिलं जातं. कॅनडात स्कंक नावाचा एक प्राणी असतो. त्याच्या हालचाली मुंगुसा सारख्या दिसतात पण तो प्राणी अगदी कु्त्र्या-माजरांसारखा भावना व्यक्त करतो. स्वसंरक्षणासाठी त्याच्याकडे निसर्गाने एक देणगी दिलेली आहे. 
रोझी स्कंक
त्याला एका विशिष्ट प्रकारचा गंध फवारण्याची ताकद दिलेली आहे. तो गंध इतका वाईट असतो की आपल्याला तो सहन होत नाही. सायन्स सेंटर मधे रोझी नावाच्या एका स्कंक ला आम्ही भेटलो. तिची संपूर्ण काळजी सायन्स सेंटर मधे घेतली जात असल्याने तिच्या दुर्गंध फवारता येणार्‍या ग्लॅंड्स काढलेल्या होत्या. रोझी इतकी छान पाळीव कुत्र्याप्रमाणे माणसांत मिसळलेली होती. 
बीव्हर लॉज मधे पाणी पीताना बीव्हर

बीव्हर हा कॅनडाचा राष्ट्रीय प्राणी आहे. बीव्हर हा पाण्यात बीव्हर डॅम (बंधारा) तयार करतो आणि त्या बीव्हर डॅम मधे बीव्हर लॉज (घर) बांधून राहतो. बीव्हर डॅम हा झाडांच्या ओंडक्यांपासून पाणी अडवून तयार केलेला असतो. तर बीव्हर लॉज हा लाकडाचे ओंडके (झाडांच्या फांद्या, त्यांचे खोड) आणि चिखल यांपासून बनवलेला असतो. बीव्हर लॉज मधे बीव्हर आपल्या कुटुंबासमवेत रहात असतो. 
बीव्हर लॉज
हा प्राणी उंदीर, खार यांच्या सारखा र्‍होडन प्रजातीतील आहे. त्यामुळे त्याला सारखं काहीतरी चावायला लागतं. त्याचं मुख्य खाद्य म्हणजे लाकूड आणि झाडं. बीव्हरच्या अंगावर बरेच केस असतात आणि त्याचे केस/त्वचा खूपच तेलकट असते. आपण चुकून हात लावला तर आपला हात तेलकट होतो. बीव्हरला पुढचे दोन पाय अगदी कुत्र्या-मांजरांप्रमाणे मोठे असतात की ज्यामुळे तो झाडाची खोडं, फांद्या तोडू शकतो. बीव्हरला मागे पायांऐवजी वल्ह्यासारखा पसरट असा भाग असतो की ज्याने तो पाण्यात ताकदीने पोहू शकतो.
बीव्हर लॉज मधून बीव्हर डॅममधे जाण्याचा मार्ग 

कोणत्या प्राण्याने त्याच्या बीव्हर डॅममधे आक्रमण केलं तर त्या प्राण्याला घाबरवण्यासाठीही तो या भागाचा उपयोग करतो. बीव्हर हा प्राणी अत्यंत हुशार आणि कॅनडातील हवामानाशी जुळवुन घेत तिथे जगू शकलेला प्राणी आहे. त्याची शिकार करणं खूप अवघड असतं कारण तो सहजा सहजी सापडत नाही. हिवाळ्यात कॅनडातील सर्व तळी गोठलेल्या अवस्थेत असतात त्यावेळी हा आपल्या बीव्हर लॉज मधे झोपून असतो आणि भूक लागली तर लॉजच्या खालच्या बाजूला बीव्हर डॅम मधे जाण्याची सोय असते तिथून पाण्यात (बर्फाच्या थराखालील) जाऊन लाकडाचे ओंडके खातो.
चिपमंक
हिवाळ्यात त्याचा अधिक काळ झोपेतच जातो. सडबरी सायन्स सेंटरमधे एक कृत्रीम बीव्हर डॅम आणि बीव्हर लॉज तयार केलेला दिसला. त्यात असलेला बीव्हर हा लहान असताना अनाथ झाल्यामुळे जंगलातून या सेंटर मधे आणलेला आहे. आम्ही जेव्हा त्याच्या बीव्हर लॉज पाशी पोहोचलो त्यावेळी नेमका तो उताणा पडून झोपलेला होता. झोपेतही त्याची चावण्याची हालचाल चालूच होती. तोंड उघडं असल्याने आणि चावण्याच्या हालचालीमुळे ते खूपच मजेशीर दिसत होतं.
पॉर्क्युपाईन
 असं वाटत होतं की तो काही स्वप्न पहात असावा आणि स्वप्नातील घटनांना प्रतिसाद म्हणून हालचाल करत असावा. थोड्यावेळाने उठल्यावर त्याने चक्क बीव्हर लॉज मधील पाण्यात दात घासून चूळ भरली आणि बराच वेळ पाणी पीत होता. हे सगळं पाहून आम्हाला फारच गंमत वाटली. मूस, रेनडीअर, पॉर्क्युपाईन, रकून, रेड फॉक्स, स्नोई अऊल, अपॉटेड अऊल, पोलार बेअर, ग्रीझली बेअर, चिप मंक, आर्क्टीक फॉक्स, आर्क्टीक हेअर, बेलुगा व्हेल, सी ऑटर इ. अनेक प्राणी आढळतात. त्यातले पॉर्क्युपाईन, स्नोई अऊल, स्पॉटेड अऊल हे देखील सायन्स सेंटर मधे होते. रकू्न आणि रेड फॉक्स हे प्राणी कार मधून जाताना रस्ता क्रॉस करत असलेले पाहण्यात आले. तर चिपमंक आमच्या घराच्या आजूबाजूलाच रहात होते.
बेलुगा व्हेलचा सांगाडा
चिपमंक हा प्राणी आपल्याकडच्या छोट्या खारी सारखा दिसतो आणि त्याच्या अंगावरही तशाच रेघा असतात. कॅनेडीअन खार ही गडद करड्या रंगाची, राखाडी रंगाची किंवा काळ्या रंगाची सुद्धा असते. टोरंटो मधे बागांमधे फिरताना तसेच इतर ठीकाणीही झाडीत खारी दिसल्या. मूस, रेनडीअर, पोलार बेअर, ग्रीझली बेअर वगैरे प्राणी सायन्स सेंटर मधे नव्हते. कदाचित टोरंटो मधील झू मधे ते पहायला मिळतील. बेलुगा व्हेलचा सांगाडा मात्र सायन्स सेंटर मधे ठेवलेला आढळला. हा व्हेल जगातील तीसरा मोठ्या आकाराचा आहे. दोन वर्षांपूर्वीच्या कॅनडा भेटीत व्हॅकुव्हरला युनीव्हर्सीटी ऑफ ब्रिटीश कोलंबीया मधील समुद्र कीनार्‍यावर एक सीलचे पिल्लू पाहण्यात आले होते.
सीलचे पिल्लू
विविध रंगांच्या आणि डीझाईनच्या फुलपाखरांनी भरलेला एक पूर्ण विभागच या सायन्स सेंटर मधे आहे. त्या विभागातील तापमान नियंत्रित केलेलं असतं. ती फुलपाखरं पाहून मला अरूणाचल प्रदेशात ताफ्रागांवला माझ्या क्वार्टरच्या हॉलमधे अनुभवलेला प्रसंग आठवला. एक दिवस दुपारी चारच्या सुमारास मी हॉलमधे चहा पीत बसले होते. आणि अचानक दारातून आणि खिडक्यांमधून विविध रंगांची-डीझाईन्स असलेली आणि आकारांची फुलपाखरं हॉल मधे आली. 
 बघता बघता सगळा हॉल, त्याच्या भिंती या फुलपाखरांनी भरून गेल्या. काही माझ्या अंगावर केसांवर बसली. मला एकदम मी डीझनीच्या फिल्म मधील एक पात्रं बनल्याचा भास झाला.  कारण ही असली दृष्य फक्त अशा फिल्म्स मधेच पहायला मिळतात. तो सीझन फुलपाखरांचा होता आणि नेमकी त्या दिवशी कॅटरपीलर (सुरवंट) चं फुलपाखरू होण्याचा दिवस होता. ते इतक्या प्रचंड प्रमाणात होत असतं की ती फुलपाखरं जागा मिळेल तिकडे जातात. तशीच ती माझ्या क्वार्टरच्या हॉल मधे येऊन पोहोचली होती. हा पुलपाखरांचा विभाग बघुन माझ्या त्या आठवणीला उजाळा मिळाला. एकूणच कॅनडा हा देश विविध नैसर्गिक संपत्तीने नटलेला देश आहे. त्यामुळे इथले प्राणी-पक्षी, त्यांची जीवनशैली, शारिेरीक ठेवण इत्यादींचा अभ्यास ही प्राणीशास्त्रज्ञ लोकांसाठी एक मोठी पर्वणीच आहे.

2 comments:

  1. प्राणी , वनस्पती ह्यांच्यावर प्रेम करायला शिकवणारी आपली अवार्चीन प्राचीन संस्कृती आपण राणीच्या बागेतील प्राण्याचे हाल ,हाल करून जतन करत आहोतच.
    त्या पार्श्व भूमीवर परदेशात असे काही पहिले की खूप बरे वाटते.

    ReplyDelete
    Replies
    1. अगदी माझ्या मनातील बोललात. आपल्याकडे प्राण्यांची अशाप्रकारे काळजी घेणं खूपच विरळेपणाने पहायला मिळते. पण मला त्या लोकांची एक गोष्ट कळत नाही की प्राण्यांवर इतकं प्रेम करायचं आणि काही प्राण्यांना मारून खायचं (गाई, डुक्कर, कोंबडी, बकरी, मासे) हे काही पटत नाही.
      आपल्याकडे पूर्वी गाईचं दूध काढताना सुद्धा आधी तिच्या वासरा्ला दिलं जायचं आणि दूध काढून झाल्यावर पुन्हा वासराला पिण्यासाठी लावायचे. आता सगळंच मशीनने झाल्यामुळे त्यात काही अर्थ नाही. पण मला या गोष्टीचा अभिमान वाततो की भारत हे एक असं राष्ट्र आहे की जिथे अधिकाधिक लोक शाकाहारी आहेत.

      Delete