मानवी मेंदू आणि शिक्षण!

http://madmikesamerica.com/2011/05/10-really-cool-things-about-the-human-brain/human-brain-map/

माणूस विविध माध्यमांतून शिकत असतो. जिभेच्या माध्यमातून चव, नाकाच्या माध्यमातून वास, त्वचेच्या स्पर्श, कानांच्या माध्यमातून ऐकणे आणि डोळ्यांच्या माध्यमातून पहाणे अशा पाचही इंद्रियांच्या माध्यमातून माणूस अर्भकावस्थेत असल्यापासून ज्ञान मिळवत असतो. हे ज्ञान साठवले जाण्याचे ठीकाण एकच आणि ते म्हणजे मेंदू. त्यामुळे आपल्या मेंदूचा, त्यातील विविध भागांचा, त्यात ज्या पद्धतीने माहीती साठवली जाते, त्या माहीतीवर प्रक्रिया करून त्याचे आपल्या दीर्घ स्मृतीत जतन कसे केले जाते हे शिक्षण देताना, शैक्षणिक अभ्यासक्रम ठरविताना लक्षात घेणे खूप महत्त्वाचे आहे. पूर्वी जेव्हा शिक्षणाचे औद्योगीकरण झालेले नव्हते तेव्हा काहीप्रमाणात माणसाच्या नैसर्गिक क्षमतांचा शिक्षण देण्यात विचार व्हायचा. पण जसे शिक्षण देणे हा शिक्षीत मानवी प्राणी तयार करण्याचा एक कारखानाच झाला तेव्हा ह्या सगळ्या गोष्टी विस्मृतीत गेल्या. त्यातूनही काही तावून सुलाखून बाहेर पडून चमकले पण अधिकाधिक जनतेचे नुकसानच झाले. त्यातच विशिष्ट विषयांचे व्यावसायिक महत्त्व, जीवघेणी स्पर्धा या सगळ्यामुळे जे काही थोडेफार विद्यार्थ्यांच्या नैसर्गिक कलाशी जोडले गेलेले शिक्षणही संपुष्टात आले आणि उरला तो फक्त विशिष्ट साचा की ज्यातून घातल्यावर पदवीचा शिक्का मारला जाईल. कोणत्याही समस्येचे निराकरण करण्यासाठी एक मंत्र आहे:  "मूळात जाऊन त्या समस्येचा विचार करा". तोच काहीसा प्रयत्न मी इथे करणार आहे.  

आपल्या मेंदूत नेमके काय आणि कसे घडते हे समजणे वाटते  तितके सोपे नाही. मेंदूमधे घडत असलेल्या क्रियांच्या संदर्भात न्युरॉलॉजी असं सांगते की आपला मेंदू कोणतीही माहीती छोट्या छोट्या तुकड्यांत जोडून ती साठवत असतो. ते तुकडे पाच किंवा सात च्या गटात असतात. त्यालाच चंक असे म्हणतात. प्रत्येक तुकडा हा एखादी माहीती त्रिकूटाद्वारे साठवत असतो. एका त्रिकूटात कर्ता (सब्जेक्ट) क्रियापद (प्रेडीकेट) कर्म (ऑब्जेक्ट) असे बनलेले असते. जगातील कोणत्याही दोन गोष्टी आपण पाच ते सात त्रिकुटांत जोडू शकतो असा एक सिद्धांत आहे. या त्रिकूटात कर्ता, कर्म आणि क्रियापद याची जागा कोणतीही गोष्ट म्हणजेच चव, गंध, छायाचित्रं, आठवण इ. काहीही घेऊ शकते.

आता आपल्या मेंदूच्या स्मृतीचे दोन भाग असतात. अल्पकालिन आणि दीर्घकालिन. आपण कोणत्याही माध्यमातून जी माहीती आत्मसात करतो त्यातील काही माहीती छोट्या त्रिकूटांच्या गटांच्या माध्यमातून अल्पकालिन स्मृतीत जाते आणि काही माहीती गाळली जाते व लुप्त होते. अल्पकालिन स्मृतीमधे माहीती जाण्यास १० ते १०० मिली सेकंद इतका काळ लागतो. आधीच्या स्मृतीच्या आधारे (दीर्घकालिन) आपल्या मेंदूने जे काही नियम तयार केलेले असतात किंवा जी काही माहीती साठवलेली असते त्यानुसार या अल्पकालिन माहीतीतील स्मृतीची गाळणी होते. त्यातून काही माहीती गाळली जाते आणि उरलेली थोडी माहीती दीर्घकालिन स्मृतीत जाते. यासगळ्या प्रक्रियेला काही सेकंद म्हणजे १० सेकंदांपेक्षाही कमी काळ लागतो. दीर्घकालिन स्मृतीत जी माहीती जाते ती तीन भागात विभागलेली असते. एक म्हणजे अर्थपूर्ण स्मृती (सीमॅन्टीक मेमरी) की ज्यात विविध संकल्पना त्यांतील संबंधांसहित साठवलेल्या असतात. दुसरा भाग म्हणजे वैयक्तीक अनुभवांची स्मृती (एपीसोडीक मेमरी) आणि तिसरा भाग म्हणजे प्रक्रियात्मक स्मृती (प्रोसीजरल मेमरी). 

जेव्हा मूल पोटात असते तेव्हापासून त्याच्या मेंदूच्या पेशी कार्यरत होत असतात आणि येणारे अनुभव विविध प्रकारे दीर्घकालिन स्मृतीत साठवत असतात. यासाठीच विशिष्ट आठवड्यांचा गर्भ झाला की तो एक स्वतंत्र जीव आहे असे मानून त्यानंतर गर्भपात करणे हे कायदेशीर दृष्ट्या अयोग्य आहे. ज्या बाळांमधे मेंदूच्या पेशींना इजा झालेली असते त्या बाळांची प्रगती खुंटते. त्या बाळांच्या कोणत्या प्रगतीवर परिणाम होईल हे मेंदूतील कोणत्या पेशींना इजा झालेली आहे त्यावर अवलंबून असते.  महाभारतात म्हणूनच अभिमन्यू पोटात असतानाच त्याने चक्रव्युहात शिरायचे कसे हे आत्मसात केले पण बाहेर कसे पडायचे हे ऐकत असतानाच सुभद्रेला झोप लागली आणि अभिमन्यु गर्भात असल्याने त्याचे सर्व अनुभव हे आईच्या स्थितीवर अवलंबून होते.  म्हणून त्याला पुढचे काही ऐकता आले नाही.

माणूस हा अनुकरणप्रिय प्राणी आहे असेच म्हणतात. अनुकरणातून माणसं खूप काही शिकतात म्हणूनच निरीक्षण हे एक महत्त्वाचे कौशल्य आहे की जे प्रत्येकाने आत्मसात करावे. हे कौशल्य कोणत्याही क्षेत्रात उपयोगी पडते. प्रत्येक माणसाच्या वेगवेगळ्या शिकण्याच्या शैली (लर्नींग स्टाईल्स) असतात. मेंदूच्या विविध भागांशी या शैली जोडलेल्या असतात. सगळेच जण अमूर्त संकल्पना समजू शकत नाहीत. काही जणांची स्मृती ही छायाचित्रांची असते तर काही जणांची सांगितीक असते. आपापल्या क्षमतेनुसार प्रत्येकाचा मेंदू उपलब्ध माहीती साठवतो आणि त्यावर प्रक्रिया करतो, नियम तयार करतो. प्रत्येकाच्या लर्निंग स्टाईल प्रमाणे हा प्रक्रिया करण्याचा कालावधी अवलंबून असतो. 

ज्या प्रकारची माहीती (माध्यमातून येणारी माहीती) समोर येते, त्या प्रकारच्या माहीती नुसार (माध्यमानुसार) जर शिकण्याची शैली असेल तर माहीती प्रक्रियेला लागणारा वेळ खूपच कमी असतो आणि ती माहीती लगेचच दीर्घकालिन स्मृतीत जाते. पण हेच जर माहीतीचे माध्यम आणि शिकण्याची शैली जुळत नसेल तर माहीती प्रक्रियेसाठी लागणारा वेळ जास्त असतो आणि यामधे अधिकाधिक माहीती लुप्त होते. अधिकाधिक लोकांना छायाचित्रांमधून किंवा चलचित्रांमधून मिळणारी माहीती लक्षात राहते. म्हणूनच एखादा धडा वाचून जितकी माहीती लक्षात रहात नाही त्याच्यापेक्षाही कितीतरी पटीने जास्त माहीती सिनेमाच्या माध्यमातून लक्षात राहते. कारण त्यात माहीती एकत्रितपणे ध्वनी, चित्र आणि चलचित्रे या माध्यमातून येत असते. या सगळ्या माहीतीला शास्त्रीय आधार आहे. यासाठीच सध्या शिक्षण देताना तंत्रज्ञानाचा अधिकाधिक वापर करण्यावर भर दिलेला असतो. पण त्याचाही उपयोग नीट आणि माफक प्रमाणात करून घेतला नाही तर त्याचे वेगळेच दुष्परीणाम समोर येतात. 

आता संगणकीय स्मृतीची (मेमरीची) संकल्पना आणि आपली स्मृतीची संकल्पना सारखी आहे असे कितीही वाटत असले तरी तो एक आभास आहे. कृत्रिम बुद्धीमत्तेच्या अनेक संकल्पना (मशीन लर्नींग, न्यूरल नेटवर्क) वापरूनही अजुनही मानवाला मानवी मेंदूच्या आत ज्या प्रक्रिया पूर्णपणे घडतात त्याचे प्रतिरूप बनवता आलेले नाही. गेल्याच महिन्यात गुगलने मानवी मेंदूचे प्रतिरूप बनवले आहे आणि ते मांजराच्या प्रतिमा गुगल सर्च इंजीनमधून शोधून काढू शकते अशी बातमी वाचण्यात आली होती. पण जेव्हा त्यासंदर्भात अधिक माहीती वाचली तेव्हा त्यात असेही नमूद केले होते की हा काही मानवी मेंदूचे प्रतिरूप नाही. त्यापासून अजुनही आपण लाखो मैल दूर आहोत. त्यामुळे संगणकाच्या स्मृतीत जशी माहीती भरून तिचा वापर करता येतो तशी माहीती मानवी मेंदूत भरता येत नाही. मानवी मेंदू म्हणजे संगणक नाही तर संगणकापेक्षाही अधिक आहे. त्यामुळे शिक्षण म्हणजे माहीतीचा मारा आणि माहीतीची घोकंपट्टी हे आजीबात नाही. 

खरं तर शिक्षक हे शिकवत नसतातच तर विद्यार्थ्याला शिकण्यासाठी सहाय्य करत असतात. स्वामी विवेकानंदांनी शिक्षणाची व्याख्या फार छान केली आहे. "Education is the manifestation of the potential already existing within a person". प्लेटो च्या मते शिक्षणाची व्याख्या अशी आहे: "education is any process by which an individual gains knowledge or insight, or develops attitudes or skill". म्हणजे माणसाला नैसर्गिक क्षमता वापरून शिकण्यासाठी वातावरण उपलब्ध करून देणे, तसे वातावरण निर्माण करणे म्हणजे शिक्षण देणे. त्यासाठी आपली शिक्षणपद्धती नैसर्गिक असली पाहीजे. एकाच वयोगटातील विद्यार्थ्यांनी एकाच प्रकारचा अभ्यासक्रम एका विशिष्ट पद्धतीनेच शिकला पाहिजे आणि त्यांचे मूल्यमापनही एकाच प्रकारे केलं पाहीजे असे म्हणणे आणि त्याप्रमाणे करणे म्हणजे शिक्षण अनैसर्गिक दृष्ट्या देणे. असं कारखान्यातील साचेबद्ध पद्धतीमुळे आपण फक्त साचेबद्ध शिक्षीत तयार करतो.  माणूस (कितीही हुशार अणि शिकलेला असला तरी) त्याच्या मेंदूच्या क्षमतेच्या फक्त १०% पेक्षाही कमी क्षमता वापरतो. आईनस्टाईन हा एकच असा मनुष्य होता की ज्याने आपल्या एकूण क्षमतेच्या १०% मेंदू वापरला होता. आपण आपल्या विद्यार्थ्यांना मेंदू नैसर्गिकरित्या वापरूच देत नाही. हीच खरी सध्याच्या शिक्षण पद्धतीची शोकांतिका आहे.