राजा ओयादिपौस

Oedipus and the Sphinx,
Gustave Moreau, 1864
oil on canvas
Metropolitan Museum of Art, NY

काल पु. ल. देशपांड्यांनी लिहीलेलं (बंगाली भाषांतरित) राजा ओयदिपौस हे वाचनात आलं. मूळात ही कथा आहे ग्रीक मायथॉलॉजी मधली आणि अतिशय प्रभावीपणे मांडलेली आहे. शेवटपर्यंत वाचकाला खिळवून ठेवणारी कथा आहे. कदाचित फार कमी लोकांना ही कथा माहिती असेल. म्हणून कथेबद्धल थोडं  सगळ्यांबरोबर शेअर करावं असं वाटलं म्हणून हा खटाटोप.
***********************************************************************************************
प्राचीन ग्रीस मधे थेबाई नगरीवर सत्वशील राजा ओयदिपौस गेली काही वर्षे सुखाने राज्य करीत होता. पण अचानक त्याच्या राज्यावर एका महामारीचं संकट उभं राहातं. सगळेकडे हाहाकार उडालेला असतो आणि प्रजा मदतीच्या आशेने राजा ओयदिपौसच्या दाराशी आलेली असते. प्रजेला आशा असते की ज्या राजाने त्यांच्या नगरीचं भयंकर अशा स्फिंक्स राक्षसीणीपासून रक्षण केलं तोच राजा ह्या संकटावरही सहज मात करेल. प्रजेला या संकटातून वाचविण्यासाठी काय उपाय योजता येईल हे शोधण्यासाठी त्याने आपला मेव्हणा क्रेयॉन याला अपोल्लोन देवतेच्या प्यूथीय मंदिरात तिथल्या मांत्रिकाचा विचार घेण्यासाठी पाठवलेलं असतं. क्रेयॉन बातमी घेऊन येतो की या थेबाई नगरीच्या आधीचे राजे लाइयस यांच्या खुन्यामुळे ही महामारी पसरली आहे. ओयदिपौसने ज्यावेळी स्फिंक्स राक्षसीणीच्या कोड्यांची उत्तरे स्वत:च्या बुद्धिच्या जोरावर देऊन तिला हरवलं आणि थेबाई नगरीत प्रवेश केला त्यावेळी नुकतंच राजा लाइयसचं निधन झालेलं होतं. त्यामुळे त्याला त्याच्या विषयी फारशी माहीती नव्हती. प्रजाजनांनी ओयदिपौसला उस्फुर्तपणे राज्यावर बसवलं होतं आणि कालांतराने ओयदिपौसने राजा लाइयसच्या विधवा राणीशी, राणी योकास्तेशी, विवाह केलेला असतो. त्यामुळे राजा लाइयस नक्की कशाने मेला याची त्याला कल्पना नसते. क्रेऑन कडूनच समजतं की राजाची हत्या ते डेल्फॉयच्या तिर्थयात्रेला गेले असताना काही लुटारूंनी केली. खुन्याला शोधून काढून त्याला नक्कीच शासन करेन असं राजा ओयदिपौस जाहीर करतो. लाइयस राजाच्या खुना संदर्भात अधिक माहीती गोळा करण्याच्या हेतूने ओयदिपौस अंध गुरू तायरेशस या महात्म्याला बोलावणे धाडतो. गुरू तायरेशस अंध असले तरी त्यांच्या प्रज्ञाचक्षुंनी भूत-वर्तमान-भविष्य असं सगळं काही दिसतं. तायरेशस सुरूवातीला सत्य सांगण्याचं नाकारतात पण जेव्हा राजा त्यांना सत्य कथनासाठी भरीस घालतो तेव्हा त्यांना ते सांगावेच लागते. तायरेशस लाइयसच्या खुन्याविषयी सांगण्या ऐवजी राजा ओयदिपौसचं भविष्य कथन करतो की ज्यात राजाला अतिशय वाईट परिस्थीतीत ही नगरी, हे राज्य सोडून जावं लागणार असतं. सुरूवातीला ओयदिपौसला वाटतं की त्याला पदच्युत करण्यासाठी क्रेयॉननेच हा डाव रचला आहे आणि तो तसं जाहीरपणे बोलूनही दाखवतो. क्रेयॉन पूर्ण शक्ती आणि बुद्धीनीशी राजाचा हा आरोप खोडून काढतो. राज प्रासादातला आरडाओरडा ऐकून राणे योकास्ते बाहेर येते आणि घडलेल्या घटनेची चौकशी करते. तायरेशसची भविष्यवाणे ऐकल्यावर ती राजाला तिच्या आयुष्यातील पूर्वानुभवाचा हवाला देऊन तायरेशसच्या बोलण्याकडे दुर्लक्ष करायला सांगते. सगळ्या घटनांची शहानिशा करत असताना ओयदिपौसच्या समोर त्याच्या आयुष्यातील एक भयंकर सत्य प्रकट होते. हळूहळू हे स्पष्ट होत जाते की ओयदिपौस हाच राजा लाइयस आणि राणी योकास्ते यांचा मुलगा असतो. राजा लाइयसची हत्या ओयदिपौस कडूनच अनावधानने झालेली असते आणि त्याच अज्ञानात त्याने राणे योकास्तेशी विवाह केलेला असतो. सत्य समजल्यावर राणी योकास्ते गळफास घेऊन आत्महत्त्या करते आणि ओयदिपौस स्वत:चे डोळे फोडून घेतो. राज्याचा कारभार आणि आपल्या मुलांचे भवितव्य क्रेयॉनच्या हाती सोपवून तो स्वत: राज्यातून निघून जातो. ओयादिपौस त्याच्या जीवनातील हे रहस्य कसं उलगडतो आणि त्याचा शेवट कसा होतो ही फार रंजक आणि प्रभावी कथा आहे. पुढे अनेक वर्षे निर्वासितासारखी काढल्यावर तो अथेन्स नगरीत येतो आणि तिथेच एका अरण्यात रहातो. इच्छा असूनही तो थेबाईला परत जात नाही आणि त्याचा शेवट अथेन्स मधेच होतो. जो राजा ओयदिपौस थेबाईसाठी शाप ठरला तोच अथेन्स साठी एक पवित्र वरदान ठरतो. ग्रीक नाटककार सॉफक्लीझ याने ओयदिपौस २ हे नाटक लोहून त्याची पुढची कथा पूर्ण केली आहे. याच कथेवरून सिग्मंड फ्रॉईड या मानसशास्त्रज्ञाने त्याचा "ईडीपस कॉम्प्लेक्स" हा विचार मांडला.